افول رنگرزان در شهر اصالت رنگ یونسکو

به گزارش خبرگزاری صداوسیما،مرکزچهارمحال وبختیاری، قالی ایرانی از دیر باز معروف و مورد استفاده بوده؛ سند آن را هم «گزنفون» تاریخ‌نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش، بین سال‌های ۴۳۰ تا ۳۴۵ پیش از میلاد می‌نویسد: «ایرانیان برای این‌ که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند».  

چهارمحال و بختیاری هم یکی از خاستگاه هنرهای سنتی و صنایع دستی، به ویژه فرش دستباف است. فرش دستبافت بختیاری در سراسر جهان به دلیل طرح، نقشه و رنگ‌های منحصر به فرد شهرت دارد. در بسیاری از نقاط چهارمحال و بختیاری مانند سامان و چالشتر، علی‌رغم مجاورت جغرافیایی و نزدیکی اجتماعی فرهنگی منعکس شده در هنر قالیبافی، وجوه تشابه و تمایز متعددی در فرش‌های نواحی مختلف چهارمحال و بختیاری مشاهده می‌شود و هنرمندان هر ناحیه ویژگی‌های خاصی را در قالی‌های منحصر به فرد خود به ودیعه گذاشته‌اند.

فرش های این استان یکی از اصیل‌ترین و نفیس‌ترین فرش‌های دستبافت ایرانی است که روش بافت، نقشه و رنگ‌های خاص‌اش آن را از بقیه فرش‌ها متمایز می‌کند.

دار قالیبافی در بسیاری از خانه‌های اهالی این استان برپا است. این قالی‌های اصیل از نظر تکنیک بافت، رنگ بندی و نقشه با بقیه فرش‌های دستبافت تفاوت دارند. فرش چهارمحال و بختیاری به راحتی از روی نقش و نگارها و درخت‌ها و گل‌های نقش بسته بر تارو پود آن تشخیص داده می‌شود. 

مسئول خوشه فرش استان چهارمحال و بختیاری معتقد است: وجه تمایز اصلی فرش بختیاری با بقیه فرش‌های ایرانی، مانند فرش نایین، رنگارنگ بودن و طبیعی بودن آن است.

خانم کریمی می گوید: در فرش‌های قدیمی‌تر، به ویژه فرش‌های با قدمت 50 سال، از رنگزاهای گیاهی استفاده می‌شد و بافندگان بختیاری رنگ‌های مختلفی را در بافتن فرش به کار می‌گرفتند.

وی می افزاید: رنگزاهای مورد استفاده در خامه فرش های این استان همواره طبیعی هستند و رنگ‌های اصلی طیفی از سفید و عاجی هستند. طیف‌های مختلفی از قرمز، زرد، سبز و قهوه‌ای هم از رنگ‌های پرکاربرد در فرش بختیاری به شمار می‌آیند؛ البته  به علت پیچیدگی تکنیک‌های رنگرزی سنتی، امروزه به فراموشی سپرده شده و رنگزاهای شیمیایی جایگزین رنگزاهای طبیعی شده است. 

رئیس شرکت تعاونی فرش دستباف چهارمحال و بختیاری هم با اشاره به تنوع بالای فرش استان  می گوید: آفریده‌های چند صد روستای چهارمحال و بختیاری از نظر تنوع رنگ بی‌نظیراند و رنگزاهای طبیعی، طیف رنگی هماهنگی را، به ویژه در فرش‌های قدیمی‌تر بی بی باف تولید می‌کنند.    

اسکندر ملکپور گفت: نوع و نحوه انتخاب رنگ در فرش های بختیاری یکی از مهمترین ویژگی های شناخته شده در این فرش هاست؛ نوع رنگ لاکی مورد استفاده و همچنین سبز خاص فرش های بختیاری از مهمترین ویژگی رنگ های فرش این استان است که با سایر موارد مشابه در دیگر فرش های ایران تفاوت دارد.    

آقای سعیدی از جامعه شناسان استان هم می گوید: درگذشته  زنان عشایر بختیاری در اوقات خاص یا به هنگام جابه جایی سالانه(کوچ) گیاهان رنگدار طبیعی را جمع آوری و خشک می کردند و سپس با شناختی که از خاصیت رنگ دهی آنها داشتند؛ آنها را در آب جوشانده و مایه رنگین آنها را استخراج کرده و همراه با دندانه آب انار ترش مورد استفاده قرار می دادند و رنگ های با ثباتی به دست می آوردند؛ ولی در دوره حاضر متأسفانه رنگ های باثبات گیاهی جای خود را به رنگ های درخشان ولی بی ثبات شیمیایی داده است و قالی های قدیمی تمام پشم به تولیدات جدید دارای تاروپود نخی تبدیل شده اند.   

وی معتقد است: این روش رنگرزی باعث تندی رنگ های خامه شده است.

ابراهیم فرهادی بیرگانی و دکتر مجیدطهرانی(عضو هیأت علمی دانشکده هنر، دانشگاه شهرکرد) در تحقیقات علمی شان با بیان این که رنگ یکی از جنبه های عینی اشیاء و دست ساخته های بشر از جمله فرش و منسوجات سنتی است؛ می گویند: رنگینه های طبیعی سالیان سال است که یکی از عوامل مهم ارزش فرش بوده است و متأسفانه امروزه به واسطه ورود رنگ های شیمیایی در رنگرزی و به کارگیری آنها به دلایلی از جمله سرعت بالای تولید، رنگ همانندی و ارزانی، از اهمیت رنگرزی طبیعی کم شده و این رنگ ها جای خود را به رنگرزی شیمیایی داده است؛ به طوری که در سالیان اخیر رنگرزی طبیعی در مقیاس اندک انجام می شود و به همین دلیل تولیدات هنری همچون فرش دستباف تعدادی از متقاضیان خود را از دست داده است.    

این دو محقق سرعت و محصول اندک، هزینه بالای تولید و مشکلات رنگ همانندی را از جمله عوامل تاثیر گذار ترجیح دادن استفاده از رنگ های شیمیایی را به رنگ های طبیعی در بسیاری از مراکز رنگرزی می دانند.

این دو دانش آموخته فرش، ناتوانی رنگرزی با رنگینه های طبیعی برای تولید رنگ یک دست و یکسان و در نتیجه عدم تولید محصولات کاملا مشابه(خاصیت تمام هنرها از قبیل رنگرزی است) را از دیگر عوامل موثر در کمی انگیزه استفاده از رنگزاهای طبیعی می دانند و با این وجود تدوین و حفظ نسخه های رنگرزی را برای آیندگان مهم می شمارند.    

رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان هم با اشاره به بافت سالانه ۲۰۰هزار متر مربع فرش دستباف بر روی ۵۰ هزار دار قالی می گوید: فرش‌های دستباف چهارمحال و بختیاری از نظر استحکام، شیوه بافت، رنگ ثابت گیاهی، استفاده از رنگ تند و گرم، نقشه‌های اصیل و قیمت مناسب در جهان شناخته شده است که اصالت طرح و رنگ یونسکو را دارد. 

علیرضا جیلان با اشاره به فعالیت ۵۲هزار بافنده و وجود ۳۰کارگاه تخصصی بافت فرش در این استان می افزاید: زمانی این استان اساتید برجسته ای را در زمینه رنگرزی فرش داشته است. 

رییس اتحادیه فرش دستباف استان هم، با بیان این که رنگرزی یکی از مؤلفه‌های اصلی حفظ کیفیت و تولید محصولات فرش دستباف است؛ می گوید: رنگرزی عملی است که طی آن ماده رنگی در شرایط معینی از درجه حرارت و زمان بر الیاف و یا کالای منسوج از نوع معینی اثر می گذارد و آن را رنگ می کند.  

نجف کریمی می افزاید: هم اکنون تعداد انگشت شماری از کارگاه های رنگرزی در این استان باقی مانده و فعال اند که تعدادشان به اندازه انگشتان دست است. 

وی می گوید: البته هنوز هم قالیبافان قدیمی و کهنه کار در منازلشان خامه مورد نیاز فرش را رنگ می کنند. 

رئیس شرکت تعاونی فرش دستبافت استان هم با گلایه از نبود انگیزه استادکاران قدیمی برای آموزش فنون رنگرزی می گوید: تا 15سال قبل 65 استادکار بنام و ماهر در حوزه رنگرزی فرش دستباف حضور داشتند که امروز تعدادشان به کمتر از شش نفر رسیده است. 

اسکندر ملکپور با اشاره به فوت یا از کارافتادگی اکثر این استادکاران می گوید: متأسفانه استادکاران موجود هم تمایلی به آموزش تجربیات خود به نسل های امروز و از طرفی نسل های امروز هم تمایلی به یادگیری ندارند.   

وی به وجود فارغ التحصیلان رنگرزی دانشگاه ها اشاره کرد و گفت: بسیاری از دانش آموختگان دانشگاه ها هم فقط به صورت تئوری آموزش دیده اند و تجربه عملی ندارند. 

ملکپور با اشاره به فعالیت کارگاه رنگرزی شرکت تعاونی فرش دستباف در قطب صنعتی شهرکرد گفت: هم اکنون بیشترین حجم خامه فرش در این کارگاه طبیعی رنگ می شود.  

مدیرکل فنی وحرفه ای استان هم بااشاره به برگزاری دوره های تخصصی رنگرزی فرش دستباف استان می گوید:تاکنون 72 هزارو 676 نفر ساعت در دوره های مهارت آموزی قالی بافی و رنگرزی شرکت کرده اند. 

قهرمان آماره افزود: هدف از برگزاری دوره های آموزشی ارتقاء مهارت قالیبافان و رنگرزان، ارتقای هر چه بیشتر تولید فرش دستباف است.

وی افزود:دراین دوره آموزشی ازحضوراساتید برجسته کشوری رنگرزی فرش دستباف و همچنین دانش آموختگان بومی استفاده شد.   

علی جمعه عسگری یکی از استادکاران رنگرزی فرش کشور با سابقه بیش از 55 سال هم نبود تسهیلات و حمایت های دولتی را مهمترین علت افول رنگرزان در شهر اصالت رنگ یونسکو می داند و با اشاره به تلاش بیست ساله خود برای احیاء 400نوع رنگ گیاهی ثابت با هزینه شخصی می گوید: استادکاران رنگرزی باقیمانده به دلیل نبود زیر ساخت لازم، نداشتن سرمایه در گردش، نبود تسهیلات حمایتی یا به مشاغل دیگر روی آورده اند و یا خود را بازنشسته این رسته هنری و شغلی کرده اند.   

وی که به تازگی رتبه نخست آموزش رنگرزی کشور را در استان قم بنام خود ثبت کرده است، می گوید: روی آوردن به سمت مواد اولیه حاصل از رنگرزی شیمیایی و عدم توجه به رنگرزی طبیعی در گذر زمان کیفیت و شهرت فرش استان را دچار شک و تردید می کند. 

مازیارکبیری از دانش آموختگان حوزه رنگرزی و فرش دانشکده فرش فارسان و از فعالان عرصه رنگرزی استان هم می گوید: رنگرزی سنتی فرش به سه روش اصلی: رنگرزی با گروه های رنگ دندانه ای، رنگرزی با رنگزاهای تانندارو رنگزای خمی انجام می‌شود. 

وی می گوید: رنگرزی مستقیم قدیمی‌ترین روش برای رنگ کردن الیاف است و رنگزای تثبیت کننده، ابتدا پشم با نمک‌های خاصی آماده می‌شود تا رنگزا بتواند به الیاف پشم متصل شود.

کبیری که حدود سه هزار رنگ طبیعی و غیر تکراری را در کشور به دست آورده و ایجاد و جمع آوری کرده است؛ می افزاید: شیوه شاگرد و استادی رنگرزان قدیمی با صنعتی شدن علم رنگرزی هم خوانی ندارد.  

وی می گوید: استاد کاران موجود دانش و تجربه خود را به راحتی منتقل نمی کنند و از سویی دیگر زحمت زیاد کار رنگرزی، رکورد بازار فرش، افزایش قیمت مواد اولیه طبیعی و حتی نبود مراکزی برای ثبت رنگ های ایجادی و احیاء شده طبیعی حوزه رنگرزی طبیعی را بی رونق کرده است. 

مریم قنبری عدیوی، دانشجوی ارشد مدیریت فرش دانشگاه کاشان در تحقیقات علمی خودمی گوید: در ایران بیش از صد نوع رنگینه گیاهی به ثبت رسیده که از نظر ثبات از درجات مختلفی برخوردار است و بعضی از آنها دارای ثبات کمی بوده و برای عوض کردن "شید" رنگ های دیگر استفاده می شوند. دسته‌ای دیگر دارای رنگینه‌هایی با ثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش مؤثری دارند. 

وی مهم ترین انواع رنگ های سنتی و طبیعی قالی ایران را شامل: اسپرک(زرد)، روناس(قرمز و قهوه ای)، قرمزدانه(قرمز)، نیل(آبی)، بَقَم(بنفش)، زعفران(زرد)، زردچوبه(زرد)، کاه(زرد)، گندل(زرد)، پوست گردو(خاکستر تا مشکی)، مازو(فیلی و موشی)، برگ مو(چمنی و لیمویی)، وسمه(آبی)، آلبالو(قرمز)، توت قرمز(قرمز)، صدف ارغوان(قرمز)، گلسنگ(قرمز)، هلیله(قهوه ای)، حنا(نارنجی و قهوه ای)، جفت(شتری)، سماق(خرمایی تا قهوه ای)، پوست انار(زرد تیره)، بزغنچ(خاکستری تا مشکی) می داند.

مریم قنبری عدیوی می افزاید: تا قبل از این که رنگ های شیمیایی از طریق سنتز کشف شوند، کلیه رنگ ها از مواد طبیعی به دست می آمد ولی پیشرفت های صنعتی و تغییر نظام تولید، همین طور مشکلات در تهیه و گاه مقرون به صرفه نبودن رنگ های گیاهی و حیوانی، محققان را بر آن داشت تا دست به تهیه ترکیبات جدیدی از مواد شیمیایی و تولید رنگ از آن ها بزنند.    

از سویی دیگر علیرضا شیخی کارشناس فرش معتقد است: رنگ های شیمیایی باعث متزلزل شدن جایگاه فرش در بازارهای جهانی شده است و حفظ روش های سنتی و بومی و احیای آن ها از لحاظ هنر و صنعت اهمیت زیادی دارد و علاوه بر کاهش مسایل و مشکلات زیست محیطی ناشی از پساب رنگزاهای مصنوعی؛ و عدم وجود خطرات ناشی از مصرف رنگزاهای مصنوعی بر سلامتی؛ با سرشت انسان سازگاری بهتری دارد.   

منزوی، سرپرست سازمان صنعت،معدن و تجارت استان هم با اشاره به افزایش ارزش افزوده فرش؛ صرفه جویی اقتصادی و جلوگیری از خروج ارزمی گوید: گسترش تولید مواد اولیه فرش در داخل کشور، با توجه به کیفیت مرغوب رنگ های طبیعی، از یک سو می تواند از خروج ارز برای تهیه رنگ های شیمیایی تا حدود زیادی بکاهد و از سوی دیگر بازار جهانی فرش ایرانی را دوباره پر رونق کند و اشتغال پایدار این حوزه را احیا کند.  

جیلان، رئیس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان هم تنها راهکار موثر جهت حفظ اندک گنجینه های ماندگار رنگرزی طبیعی و استادکاران رنگ در عرصه  فرش را، ایجاد دهکده فرش و دهکده رنگرزی طبیعی در استان چهارمحال و بختیاری می داند و معتقد است: در این دهکده ها علاوه بر حفظ تجربیات استادکاران رنگرزی طبیعی، زیر ساخت لازم برای تولید انبوه و آموزش علاقه مندان این حوزه  فراهم است.